Eastbook

Islam na szeroką skalę pojawił się na Bałkanach wraz z ekspansją turecką. Włączenie terytorium Bośni i Hercegowiny do Imperium Osmańskiego w II połowie XV wieku przyczyniło się do powstania wyraźnych dychotomii, takich jak miasto – wieś, prywatne (mahala) – jawne (čaršija) oraz męskie (selamluk – przestrzeń męska, publiczna, dla gości) – żeńskie (haramluk – przestrzeń kobieca, intymna, dla rodziny). Opozycje te widoczne są w architekturze oraz w ubiorze, zaś odzwierciedleniem podziału na to, co jawne i prywatne, był przeszczepiony przez Turków osmańskich zwyczaj zakrywania głowy i twarzy przez kobiety przed wyjściem z domu.

Tradycyjny ubiór kobiet w bośniacko-hercegowińskich miastach w XIX w. cechowały wpływy orientalne, zarówno w przypadku przedstawicielek chrześcijaństwa, judaizmu, jak i islamu, a różnice w ubiorze świadczyły raczej o różnicach klasowych niż religijnych. Obyczaj zakrywania całego ciała przez kobiety był obecny nie tylko wśród wyznawczyń religii mahometańskiej, ale i wśród chrześcijanek i żydówek, co było wyrazem wspólnego budowania złożonej struktury społecznej.

Sarajewskie ulice i wiedeński szyk

Po Kongresie Berlińskim w 1878 r. oraz aneksji Bośni i Hercegowiny przez Monarchię Austro-Węgierską w 1908 r. odzież w stylu zachodnioeuropejskim powoli zaczęła wypierać tradycyjny ubiór. Muzułmanki przejmują znane z ulic Europy zachodniej dimije i bluze, jednak pozostają wierne tradycyjnym muzułmańskim okryciom wierzchnim.

Na początku XX wieku, zwłaszcza po I wojnie światowej, nastąpiło powolne odchodzenie od tradycyjnych okryć ze względu na złą sytuację ekonomiczną i konieczność podjęcia pracy przez kobiety. W okresie międzywojennym wydarzenia te stanowiły impuls do rozpoczęcia dyskusji o hidżabie w przestrzeni publicznej na obszarze Bośni i Hercegowiny. Proces ten postępował wraz z przybywaniem do miast Bośni zachodnioeuropejskich trendów, głównie z Francji, Włoch i Anglii, a moda damska tego okresu odzwierciedla burzliwą historię Bośni – charakteryzuje się eklektyzmem, dowolnością oraz łączeniem różnych stylów.

Zakaz noszenia hidżabu

Po zakończeniu II wojny światowej i utworzeniu Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii zapoczątkowano wprowadzanie modelu państwa sekularnego, tym samym problem damskich okryć ponownie stał się tematem licznych dyskusji. Usuwanie religii z przestrzeni publicznej doprowadziło do wprowadzenia zakazu noszenia hidżabu w 1950 r., czego inicjatorem był Antyfaszystowski Front Kobiet.

W środkach masowego przekazu wprowadzenie zakazu przedstawione zostało jako odpowiedź na żądania muzułmanek. Od 1947 r. komunistyczne władze prowadziły akcję propagandową polegającą na demonstracyjnym ściąganiu przez muzułmańskie kobiety welonów i płaszczy na publicznych mityngach; w gazetach natomiast publikowano gratulacje i pozdrowienia dla kobiet pozbywających się tradycyjnych okryć. Organizowano nawet konkursy pomiędzy wsiami – wygrywała ta, w której znalazło się więcej kobiet, które ściągną hidżab (rywalizowały na przykład niegdyś wsie, a dziś sarajewskie dzielnice, Butmir i Hrasnica).

W rzeczywistości jednak akcja ta polegała na dyskryminacji kobiet, które nie chciały pozbyć się hidżabu. Te najbardziej niepokorne dotykał społeczny ostracyzm – ich nazwiska umieszczano na oficjalnych listach w miejscach pracy, odmawiano im obsługi w sklepach oraz publicznie znieważano. Muzułmanki noszące tradycyjną odzież kojarzono z niechcianą islamską spuścizną Imperium Osmańskiego, a ta nie była mile widziana w nowym ustroju.

W 1950 roku, gdy zakaz nabrał mocy prawnej, noszenie chusty groziło grzywną lub nawet więzieniem. Tradycyjny muzułmański strój kobiecy został uznany za symbol zacofania, analfabetyzmu i podporządkowania. Emancypacja kobiet była jednym z celów komunistycznych władz, które widziały w nich zastępy nowej siły roboczej.

Jednakże, religia, chociaż niepożądana w ustroju socjalistycznym, zachowała swoje tradycyjne formy w społeczeństwie. Zdarzeniem, które wywołało wiele kontrowersji w kręgach sarajewskiej inteligencji było pierwsze od wprowadzenia zakazu zakrywania, publiczne „ponowne włożenie hidżabu” przez szanowaną filozofkę, artystkę i literaturoznawczynię Melikę Salihbeg Bosnawi w 1979 roku.

Ponowne włożenie chusty

Lata 80. oraz początek lat 90. to okres, w którym widmo rozpadu Jugosławii i bratobójczych walk stawało się coraz bardziej rzeczywiste. Rosnące napięcia międzyetniczne oraz podziały społeczne ukształtowały potrzebę podkreślenia odrębności narodowej i religijnej wśród niedawno oficjalnie uznanego, muzułmańskiego narodu boszniackiego. Jako kluczowy element tożsamości narodowej wybrano islam, gdyż wartości takie jak historia, terytorium i język współdzielone były z innymi nacjami.

Wśród kobiet reidentyfikacja ze światem islamu przybrała postać powrotu do noszenia chust, a hidżab uznawany dotąd za symbol zacofania i analfabetyzmu zaczął być postrzegany jako praktyka religijna i obowiązek każdej muzułmanki.
Jednakże wybuch wojny i złożony problem tożsamości etniczno-religijnej w Bośni i Hercegowinie nie był jedyną przyczyną powrotu do źródeł islamu. Religia, wyciszana w ustroju socjalistycznym, powróciła do przestrzeni publicznej poprzez aktywność instytucji muzułmańskich oraz odnowione kontakty z resztą światowej ummy.

Wraz ze światowym ruchem odnowy islamu zapoczątkowanym w latach 70. XX wieku, na czele którego stała Arabia Saudyjska, w Bośni zaczyna się powrót do praktyki noszenia hidżabu, także przez te kobiety, których matki i babki nie nosiły chust. Wśród kobiet tych przeważały osoby młode, wykształcone i mieszkające w miastach, co ostatecznie uciszyło głosy twierdzące, iż noszenie hidżabu, to praktyka, która przetrwała na zapóźnionych obszarach wiejskich.

Nawet wśród samych muzułmanów nie cichną dyskusje wokół hidżabu, które wynikają z różnych interpretacji pojęć haja‘ (skromność) i istisham (wstyd). Hidżab, to nie tylko chusta, lecz kanon zachowania i etyka, obowiązująca zarówno kobiety, jak i mężczyzn. W bardziej radykalnym wydaniu, hidżab zaleca kobiecie opuszczać wzrok, unikać bezpośredniej rozmowy z mężczyzną oraz podawania mu ręki na powitanie czy podejmowania pracy zawodowej (gdyż naraża to kobiety na spotkania z obcymi mężczyznami).
Niektóre feministki islamskie, jak np. Fatima Mernissi, uważają hidżab za środek ograniczający wolność jednostki, natomiast istnieje liczna grupa feministek, które noszenie chusty uważają nie tylko za praktykę religijną, ale i za część swojej tożsamości, której komponentem jest islam (np. Amina Wadud). Saba Mahmood zauważa także, iż współcześnie hidżab może być symbolem oporu wobec westernizacji i eksploatacji ciała kobiety w mediach i zachodniej popkulturze.

Podobna polemika wśród samych muzułmanów jest obecna także w Bośni i Hercegowinie, wśród których widoczny jest nurt liberalny i konserwatywny, czego przykładem jest działalność aktywistek promujących noszenie hidżabu oraz krytyka jego przeciwników, także w środowisku samych muzułmanów.

Feministka pod chustą

Obecnie hidżab przeżywa swój renesans, zwłaszcza wśród młodych kobiet świadomych swojej boszniackiej (czyli muzułmańskiej) tożsamości, której najistotniejszym komponentem jest islam. Afirmacja islamu w społeczeństwie bośniackim nie jest jednak postrzegana pozytywnie przez nieislamską część społeczeństwa, a nawet przez część samych muzułmanów. Dowodzą tego liczne relacje muzułmanek, dla których założenie chusty wiązało się z problemami w sferze rodzinnej, społecznej i zawodowej.

Dla samych zainteresowanych hidżab nie jest symbolem religijnym, ale praktyką religijną. Zakrycie głowy chustą nie jest pustą manifestacją pobożności, lecz symbolizuje zwieńczenie procesu przemiany duchowej, dojrzewania i zrozumienia swojej muzułmańskiej tożsamości. Same kobiety pierwsze włożenie chusty określają terminem “ukoronowanie”, a hidżab określany jest mianem “korony”.

Zwłaszcza w przestrzeni internetowej aktywnie działają kobiety, które za pomocą blogów, portali internetowych czy serwisów społecznościowych promują noszenie chust oraz kreują wizerunek nowoczesnej muzułmanki, która potrafi pogodzić praktykowanie islamu z laicką nowoczesnością, edukacją oraz pracą zawodową.

Przykładem takich mikrospołeczności może być Facebook, gdzie znaleźć możemy strony takie jak: Stranica za podršku muslimankama koje žele staviti hidžab (Strona wsparcia dla kobiet pragnących włożyć hidżab).

Także blogosfera zawiera niezliczoną ilość osobistych opowieści kobiet o ich drodze do włożenia chusty. Zauważalne jest jednak pewne zjawisko, które świadczy o bezrefleksyjnym przejmowaniu wzorca oraz braku konsekwencji i zrozumienia istoty hidżabu – dobrze ilustrują to zwłaszcza zdjęcia zamieszczane na portalach społecznościowych, na których kobiety pozują w hidżabie lub czadorze, innym razem zaś w krótkiej sukience lub bluzce z krótkim rękawem, a czasem w obydwu jednocześnie.