Eastbook

Lubisz czytać Eastbooka i podoba Ci się, że nie zalewamy Cię masą reklam? Pomóż nam się rozwijać!

Fundacja Wspólna Europa
KRS: 0000373492

Dziękujemy!

—

Zanim Jugosławia pogrążyła się w krwawej bratobójczej wojnie i zniknęła z mapy Bałkanów, była ona ojczyzną jednych z najznamienitszych nazwisk europejskiej architektury, takich jak Bogdan Bogdanović, Vojino Bakić czy Dušan Džamonje. Na przestrzeni lat 60. i 70. XX wieku na polecenie komunistycznych władz na terenie całej Jugosławii powstało tysiące niecodziennych pomników, które na stałe wpisały się w jugosłowiański krajobraz. Każdy z tych monumentów na swój sposób upamiętnia wydarzenia z okresu II wojny światowej, a w warstwie symbolicznej odwołuje się do ideologii antyfaszyzmu.

Nieuchronny upadek komunizmu zapoczątkował okres brutalnej przemocy, nieufności pomiędzy narodami oraz zaprzeczenia wartości, która legła u podstaw idei socjalistycznej Jugosławii – braterstwa i jedności wszystkich zamieszkujących ją nacji. Po wojnie, te kultowe abstrakcyjne rzeźby (a także ich symbolika) stały się niechcianym i zapomnianym dziedzictwem niegdyś zjednoczonych narodów.

Architektura, która łączy lub dzieli

Arna Mačkič, Bośniaczka z holenderskim paszportem, w swojej wielokrotnie nagradzanej publikacji pt. „Mortal Cities & Forgotten Monuments” zauważa, że wojna w latach 90. XX wieku stanowiła także wojnę przeciwko architekturze – celowo niszczono symboliczne obiekty, z którymi utożsamiali się mieszkańcy „starej Jugosławii”, tj. biblioteki, muzea, budynki uniwersytetów, mosty oraz obiekty sakralne. Taktyką „wojny przeciwko architekturze” niszczono nie tylko historię i kulturę miast, ale także tożsamość ich mieszkańców. Po zakończeniu wojny, w miejsce zniszczonych obiektów symbolizujących niegdyś koegzystencję, sąsiedztwo i jedność, zaczęto wznosić nowe obiekty architektoniczne, z którymi identyfikować się mogła tylko wybrana grupa etniczna. Modelowym tego przykładem stała się powojenna odbudowa serca Hercegowiny – Mostaru, który został podzielony na część boszniacką (muzułmańską) oraz chorwacką (katolicką).

Dlatego też, za znakomity przykład architektury, która buduje więzi pomiędzy narodami stawia się jugosłowiańską sztukę monumentalną. Jugosłowiańskie pomniki powstawały na znak pamięci o ofiarach faszyzmu, jednakże w warstwie przedstawieniowej nie odwoływały się do tragicznych obrazów i wydarzeń z czasów II wojny światowej. Ich forma miała raczej wskazywać na zwrócenie się w stronę przyszłości, wyobrażonej jako świat wolności, równości i postępu, w której lepsze życie będzie dostępne dla wszystkich – przyszłości, która mogła nadejść tylko dzięki tysiącom ofiar, które oddały dla niej swoje życie.

Jednakże, aby ze sztuką tą identyfikować mogła się każda z jugosłowiańskich nacji, bez względu na wyznawaną religię czy zamieszkiwany region, niezbędnym stało się stworzenie nowego języka formalnego. Język ten, w przeciwieństwie do pomników upamiętniających ofiary II wojny światowej w innych częściach świata, pozbawiony jest figur bohaterów wojennych, żołnierzy, ofiar oraz symboli nacjonalistycznych i religijnych. Zamiast tego, abstrakcyjne geometryczne formy odwołujące się do „nowoczesnej przyszłości” przeznaczone były dla wszystkich Jugosłowian. Dzięki temu zabiegowi formalnemu, w kraju mnogości kultur, narodowości, tożsamości i prawd historycznych, bez względu na lokalizację monumentu jego przesłanie było tak samo czytelne i uniwersalne. Powstawały one z nadzieją, iż pomnik postawiony w Serbii, będzie tak samo serbski, jak i chorwacki, kosowski, czy bośniacki. Sztuka ta wyraźnie zdystansowała się od historii.

Każda z tych rzeźb, jak niemy świadek historii oraz nigdy niezrealizowanej przyszłości, przypomina dziś skomplikowaną przeszłość – czasy harmonijnej koegzystencji i postępu, następnie represji, aż w końcu kataklizmu lat 90. XX wieku i upadku Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii.

Przypadek jugosłowiańskich pomników obrazuje także rozpowszechnioną praktykę zacierania przeszłości na obszarze byłej Jugosławii, w której antyfaszyzm nie jest już uniwersalną wartością. W samej Chorwacji zniszczono ponad 3000 pomników, w innych republikach pozostawiono je upływowi czasu i zapomnieniu.

Arna Mačkić zauważa także: „Pomniki w Jugosławii stawały się przestrzenią publiczną, celem wycieczek, miejscami relaksu, w których spędzano wolny czas. Lokalizacja, jak i droga prowadząca do pomniku były starannie wybierane i projektowane. Ich forma nie korespondowała z teraźniejszością lub przeszłością, lecz daleką przyszłością, a nawet wiecznością (…) Myślę, że bardzo niebezpiecznym zjawiskiem jest ignorowanie pewnej części historii – to, co próbuje się uczynić niewidocznym, pozostaje bowiem na zawsze w pamięci ludzi”.

Badacz kultury z Berlin Institute for Cultural Inquiry Gal Kirn zauważa, że chociaż terytorium byłej Jugosławii zostało rozbite na siedem nowych nacjonalistycznych państw, wciąż można odnaleźć imponującą liczbę socjalistycznych pomników, które świadczą o ich wspólnej przeszłości. Zamiast formalnego emanowania cierpieniem, te modernistyczne krajobrazy pamięci przedstawiają uniwersalne gesty oporu, pojednania i postępu. Współczesna historyczna konstelacja transformuje jednak te monumentalne rzeźby w dwuznaczne obiekty: piękne, smutne, modne, dziwne, śmiałe lub w sposób zamierzony niezauważalne. Wiele z nich zniszczono na początku lat 90. XX wieku przez przedstawicieli frakcji nacjonalistycznych, niektóre padły ofiarą wandalizmy lub, w najlepszym przypadku, zostały zapomniane.

Amfiteatry tradycji

Większość z pomników została ulokowana w miejscach symbolicznych, naznaczonych historią, najczęściej takich, w których toczyły się walki partyzantów z okupantem. Z tego powodu są one umiejscowione poza obszarem mieszkalnym, w otoczeniu przyrody, najczęściej w górzystych, odludnych terenach. Miejsca te stworzyły symboliczną mapę pamięci i historii Jugosławii.

Memorialne parki, które otaczały pomniki z czasem rozwinęły infrastrukturę turystyczną. W sąsiedztwie monumentów powstawały hotele, restauracje, lecz także teatry i muzea. Dzięki tej podwójnej roli, miejsca te stawały się miejscem relaksu i edukacji, łączyły architekturę i rzeźbę oraz obiekty architektoniczne z krajobrazem. Nierzadko sam pomnik funkcjonował jako część amfiteatru lub scena, na której odbywały się uroczystości i obchody upamiętniające przeszłe wydarzenia.

Między rewolucją a abstrakcyjną formą

Gal Krin zauważa, że idea pomnika poświęconego rewolucji charakteryzuje się wewnętrzną sprzecznością, gdyż rewolucja najczęściej kojarzona jest z upadkiem dotychczasowej władzy, z przewrotem, ze zniszczeniem tradycji i odrzuceniem niechcianego dziedzictwa, nie zaś z pamięcią i instytucjonalizowaniem tych wydarzeń w formie pomników. Rewolucja wymazuje przeszłość, aby rozpocząć nową epokę – stąd też w jugosłowiańskiej sztuce architektonicznej fascynacja przyszłością – czymś, co dopiero ma nadejść – oraz abstrakcją. Co bowiem można pamiętać, gdy zmiany dopiero co się rozpoczęły?

“Słownik abstrakcji”, który dystansuje się od konkretnych wydarzeń i rzeczywistości pozwala na swobodną interpretację, która omija oficjalny, znajomy dyskurs. W ten sposób odbiór formy stawał się przystępny także dla tych, którzy nie zgadzali się z oficjalną polityką władz.

Chociaż wspomniana “przyszłość” tych pomników znajduje się już w przeszłości, są one dziś symbolem nie tylko II wojny światowej lub partyzanckich walk, ale samej Jugosławii. Te opuszczone monumenty wciąż podtrzymują niewidzialną więź pomiędzy terytoriami niegdysiejszego państwa.

Projekt „Spomenik”

W latach 2006-2009 belgijski fotograf Jan Kempenaers zrealizował projekt pod nazwą „Spomenik” (Pomnik), podczas którego podróżował po Bałkanach oraz dokumentował istniejące do dziś pomniki. Oto niektóre z nich.

Tjentište, Bośnia i Hercegowina, Pomnik poległych partyzantów (1971 r.)

Na wzgórzu znajduje się pomnik oraz zbiorowa mogiła partyzantów poległych w bitwie na Sutjesce. Bitwa trwała od 15 maja do 16 czerwca 1943 r. Rocznie, miejsce to było odwiedzane przez około milion osób.

Niš, park Bubanj, Pomnik upamiętniający rozstrzelanych mieszkańców Niszu i południowej Serbii w czasie II wojny światowej (1950 r.)

Autorem pomnika „Trzy pięści” jest chorwacki rzeźbiarz Ivan Sabolić. Trzy betonowe rzeźby przedstawiają zaciśnięte pięści różnej wielkości, tj. pięść mężczyzny, kobiety i dziecka. Gest ten skierowany jest do agresora i symbolizuje, iż w trakcie masakry rozstrzelano całe rodziny.

Kadinjača, okolice miasta Užice, Serbia, Kompleks memorialny (1952 r.)

Kompleks pomników upamiętniający poległych członków Robotniczego Batalionu Ruchu Narodowowyzwoleńczego.

Petrova Gora, Wieża na Magarčevcu, Chorwacja

Wieża komunikacyjna powstała w miejscu, w którym w 1941 r. rozpoczęło się powstanie partyzantów. Dziś obiekt jest opuszczony i nie pełni swojej funkcji.

Kozara, Bośnia i Hercegowina, Pomnik upamiętniający Walkę Narodowowyzwoleńczą (1972 r.)

Pomnik znajduje się na terenie parku narodowego Mrakovci. Monument ten, którego wysokość wynosi 33 metry, symbolizuje wielkość oraz wolność ludności Kozary. Otaczające go betonowe kolumny przedstawiają nacisk wroga.

Kosovska Mitrovica, Kosowo, Pomnik upamiętniający poległych górników (1973 r.)

Sanski Most, Bośnia i Hercegowina, Pomnik ofiarom faszyzmu (1972 r.)

Pomnik powstał w miejscu kaźni 5000 Serbów oraz Żydów, która miała miejsce w 1941 r.

Grmeč, Koračnica, Bośnia i Hercegowina, Pomnik Wojny Narodowowyzwoleńczej

Jasenovac, Chorwacja, Kamienny Kwiat (1966 r.)

Pomnik autorstwa Bogdana Bogdanovicia znajduje się na terenie byłego obozu koncentracyjnego w Jasenovcu. Podczas słonecznych letnich dni, temperatura wewnątrz pomnika jest bardzo wysoka, co symbolizuje piekło obozu koncentracyjnego.

Korenica, Chorwacja, Pomnik Wojny Narodowowyzwoleńczej (1981 r.)

Makljen, Bośnia i Hercegowina, pozostałości Pomnika „Pięść” (1978 r.)

Autorem rzeźby był Boško Kućanski. Pomnik symbolizował niezłomność partyzantów.

Kolašin, Czarnogóra, Pomnik – dom ofiar faszyzmu (1975 r.)Sisak, Brezovica, Chorwacja, Pomnik „Stary Wiąz” (1981 r.)

Ostra, okolice Čačka, Serbia, Pomnik Nieustraszonym (1962 r.)

Pomnik upamiętniający poległych członków brygady z Čačku jest wspólnym dziełem Miodraga Živkovicia oray architekta Svetislava Ličina.

Zenica, Smetovi, Bośnia i Hercegowina, Pomnik upamiętniający oddział zenickich partyzantów (1968 r.)

Pomnik składa się z metalowej konstrukcji, na której znajduje się wers z wiersza poety Izeta Sarajlicia.

Knin, Pomnik wyzwolenia od faszyzmu (1969 r.)

Miasto zostało wyzwolone z rąk faszystowskiego okupanta w 1944 r. Na cześć tego wydarzenia wzniesiono 25-metrowy pomnik na wzgórzu Spas. Pomnik został zburzony w 1995 r. podczas ponownego wyzwalania miasta.

Kruševo, Maceodnia, Pomnik Ilinden (nazywany także Makedonium) (1974 r.)